Wat is een socratisch gesprek?

Een socratisch gesprek is een gefaciliteerde dialoog, waarin een vooraf gekozen thema op een gestructureerde wijze wordt behandeld. Dit gebeurt aan de hand van door de deelnemers ingebrachte concrete situaties. Het is een doelmatige werkvorm om met een team diepgaand te reflecteren over de manier van samenwerken en omgangsvormen. Het socratisch gesprek beoogt niet om een oplossing te vinden voor iemands persoonlijk probleem, maar om inzicht te krijgen in gemeenschappelijke vraagstukken. Voorbeelden van vragen die aan bod komen zijn: “Hoe zit dit nu echt? Wat is hier echt van belang? Waar draait het om?” Het socratisch gesprek vertoont veel gelijkenis met een intervisiegesprek. Tijdens het gesprek ontstaat er inzicht in en begrip voor elkaars standpunten. De deelnemers worden zich gezamenlijk meer bewust van hun eigen opvattingen, voelen, denken en handelen. Het vinden van een oplossing is vaak een bijkomend resultaat.

In welke situatie kan een socratisch gesprek worden ingezet?

Een socratisch gesprek kan in uiteenlopende situaties worden ingezet. Het leent zich echter in het bijzonder voor de implementatie van veranderingsprocessen en bij zelf-sturende teams.

Implementatie van veranderingsprocessen

Veranderingsprocessen betekenen vaak dat medewerkers een hele nieuwe invulling aan hun positie en werkzaamheden moeten geven. Juist in deze spannende tijden wordt er veel gevergd van de communicatie tussen teamleden. De ervaring leert dat dit meestal niet vanzelf gaat. Communicatie die beperkt blijft tot top-down announcements en het gesprek bij de koffiehoek blijft steken in algemeenheden en abstracties. Dit leidt tot onduidelijkheid en opbouw van frustraties. In deze situatie kan een serie socratische gesprekken goed worden ingezet om een veranderingsproces handen en voeten te geven op een manier die gedragen wordt door het team.

Zelf-sturende teams

Veel organisaties zijn ingericht rond zogenaamde zelf-sturende teams. In een zelf-sturend team kan van tijd tot tijd behoefte ontstaan aan diepere zelf-reflectie op team niveau. Concrete aanleidingen kunnen zijn een veranderende buitenwereld, ingesleten werkwijzen of omgangsvormen of interne spanningen tussen teamleden.

Hoe verloopt een socratische gesprek?

Voorafgaand aan het gesprek wordt het thema bepaald, bijvoorbeeld het functioneren als professional. Aan de deelnemers wordt gevraagd om concrete situaties in te brengen die relevant zijn voor het thema. De situaties moeten beschreven kunnen worden in termen van tijd, plaats, personen en gebeurtenissen.

Het socratisch gesprek zelf duurt minimaal een dagdeel van drie uur en er kan met maximaal acht deelnemers aan worden deelgenomen. Het gesprek begint met het gemeenschappelijk formuleren van een of meer kernvragen, aan de hand waarvan het thema kan worden onderzocht. De vraag of vragen moet(en) er voor alle deelnemers toe doen. Een goede vraagformulering verschaft focus aan het gesprek. Voorbeelden van vragen zijn: “Wat houdt professioneel handelen hier in?” ”Hoe sturend mag ik zijn?” ”Wanneer mag ik iemand onder druk zetten?” ”Wat is vertrouwen?” ”Mogen we te laat komen?” De vraag wordt besproken aan de hand van een of meerdere van de concrete situaties die zijn ingebracht door de deelnemers. Alvorens de vraag te bespreken wordt de concrete situatie en de beleving van de inbrenger bij die situatie scherp gesteld. In dit stadium blijven oordelen of adviezen van andere deelnemers nog achterwege.

In het vervolg worden de belevingen en overwegingen van de andere deelnemers in het gesprek betrokken. Het gezamenlijk onderzoek van de vraag roept doorgaans meerdere vervolgvragen op. De gespreksleider begeleidt het gesprek en vraagt door, in een zoektocht naar de onderliggende uitgangspunten en overtuigingen. Door de vraag te bespreken aan de hand van concrete situaties wordt het risico beperkt dat deelnemers zich in dit stadium onttrekken aan het gesprek door te vluchten in mitsen, maren en uitvluchten. De gespreksleider ziet er ook op toe dat alle deelnemers aan bod komen en hun beurt krijgen om plaats te nemen op de “hot seat”.

Tijdens het gesprek worden de deelnemers door de gespreksleider gestimuleerd tot persoonlijke reflectie. Dit doet hij of zij door het stellen van vragen. Het socratisch gesprek kent een aantal spelregels. Ten eerste wordt van deelnemers gevraagd om geen blad voor de mond te nemen maar te zeggen wat ze denken. Daarnaast ziet de gespreksleider er op toe dat uitspraken concreet worden geformuleerd en daardoor toetsbaar zijn voor de andere deelnemers. Als derde spelregel  geldt dat deelnemers moeten proberen de ander te begrijpen. De gespreksleider stimuleert dit proces door het stellen van vragen.

De gespreksleider De gespreksleider speelt een belangrijke rol bij het scheppen van de kaders en  omstandigheden waarin deelnemers bereid zijn om open met elkaar te communiceren. Marga de Boer-Jackman volgde hiervoor in 2014 de mastercursus tot socratisch gespreksleider bij trainer Hans Bolten. Meer informatie over de methode kan worden verkregen op www.boltentraining.nl.  

Wat levert een socratisch gesprek op?

Een socratisch gesprek is een uitstekende methode om het potentieel van medewerkers te ontsluiten bij het implementeren van veranderingsprocessen en het adresseren van uitdagingen waar een organisatie voor komt te staan. Transitieprocessen kunnen hierdoor efficiënter worden doorlopen.  De bottom-up benadering waarborgt een uitkomst die draagkracht geniet. Deelname aan het socratisch gesprek verbetert de dialoogvaardigheden van individuele deelnemers. Ze krijgen inzicht in hun eigen overtuigingen en beweegredenen, leren concreet en helder formuleren, verbeteren hun luistervaardigheden en worden daardoor in het algemeen betere gesprekspartners. Het socratisch gesprek draagt bij aan een positieve bedrijfscultuur.  Het helpt een organisatie bij de ontwikkeling van gemeenschappelijke waarden en een cultuur van “continuous learning”.